Vrij Beton

De vrijplaats van de toekomst is permanent en in collectief eigendom

Amsterdam Alternative
Toen we in 2006 als krakers collectief de OT301 van de gemeente Amsterdam kochten werd ik van de ene op de andere dag onderdeel van een vrijplaats in collectief eigendom. Ik was destijds nog helemaal niet bezig met eigendom van vastgoed, maar gelukkig hadden een aantal anderen in ons collectief goed gezien dat het kopen van de OT301 de beste optie was.
In de jaren na de koop ben ik me steeds meer gaan interesseren in collectieve eigendom constructies en gaan beseffen hoe waardevol vrijplaatsen kunnen zijn voor de ontwikkeling van de zowel het individu als de gemeenschap. 

In 2015 heb ik samen met een aantal anderen de vereniging Amsterdam Alternative opgericht. Die vereniging begon als collectief van collectieven met als doel om elkaar te ondersteunen door het delen van kennis en ervaring. Een solidair netwerk om weerstand te bieden aan de steeds verder geprivatiseerde samenleving en gegentrificeerde stad.
De deelnemende collectieven zijn allemaal vrijplaatsen in Amsterdam die, net als de OT301, een (sub)culturele publieke programmering hebben en ruimte voor wonen en/of werken. Al deze plekken zijn non-profit, kleinschalig, laagdrempelig en vrij experimenteel qua karakter.
De Amsterdam Alternative krant is ons eerste collectieve project en is sinds juni 2015 elke twee maanden verschenen in een oplage van tussen de 6,000 en 25,000 stuks. Een gratis papieren krant was in de ogen van sommigen ouderwets en achterhaald, maar de fysieke zichtbaarheid en het autonome karakter van de krant hebben ervoor gezorgd dat de stem van de underground werd versterkt en mensen ontdekten dat het ‘alternatieve’ Amsterdam weliswaar gekrompen, maar allesbehalve dood is. Sinds we de krant maken melden zich bijna wekelijks nieuwe vrijwilligers aan, van alle leeftijden, achtergronden en nationaliteiten. Iedereen wil helpen omdat ze net als wij willen strijden voor een wenselijke toekomst voor iedereen en niet de happy few met veel geld.

Organische groei
De vereniging Amsterdam Alternative is na een tijdje opengebroken, zodat niet alleen vrijplaatsen lid konden worden, maar ook andere geïnteresseerden die de waarden en principes van Amsterdam Alternative onderschrijven. Dat heeft ertoe geleid dat het collectief enorm gegroeid is, er naast de krant steeds meer verschillende activiteiten worden georganiseerd en dat we inhoudelijk veel breder zijn dan toen we begonnen. In eerste instantie waren we vooral gericht op wat er zich afspeelde in en rondom de vrijplaatsen van Amsterdam. Nu is dat veel breder en wordt er gesproken en geschreven over onderwerpen als huisvesting, klimaat, activisme, kunst & cultuur, inclusie en politiek. De krant is steeds meer een gezamenlijk platform geworden, een podium dat wordt gedeeld met verschillende activisten, bewegingen en organisaties die net als wij strijden voor een betere toekomst voor iedereen.
We zijn Amsterdam Alternative nooit begonnen met de intentie om er een heel groot collectief van te maken, maar ik ben blij en trots dat het zich blijft ontwikkelen. Het is heel organisch en stap voor stap gegroeid in aantal en activiteiten.

Collectieve kracht
Een aantal jaar na de oprichting van Amsterdam Alternative besefte ik dat we de groeiende groep geïnteresseerden wellicht konden betrekken in een missie die goed aansluit bij de oorsprong van Amsterdam Alternative. We weten allemaal dat er sinds het wettelijke kraakverbod van 2010 weinig nieuwe vrijplaatsen zijn ontstaan en dat een groot deel van de veroverde vrije ruimte in de afgelopen decennia is platgewalst door het grote geld. Kraken is in 2010 gecriminaliseerd, maar gelukkig is er een nieuwe generatie dappere krakers die dat verbod aan hun laars lapt en het ene na het andere leegstaande pand openbreekt. Door mijn verleden als kraker en de daarbij behorende goede ervaringen zal ik het kraken altijd blijven steunen. Tegelijkertijd wil ik de collectieve kracht van Amsterdam Alternative gaan gebruiken om nieuwe vrijplaatsen te realiseren in collectief eigendom. Net kraken, maar dan anders.
De gedachte om het collectief Amsterdam Alternative in te zetten voor de realisatie van nieuwe vrijplaatsen, is de basis van Vrij Beton. Ik zie Amsterdam Alternative als fundering waarop we kunnen verder bouwen. Hoe groter en sterker die fundering, hoe meer er mogelijk is. Het is overigens anders dan de manier waarop bijvoorbeeld de OT301, OCCII of het Domijn in Weesp geregeld zijn, omdat het niet ons doel is om alleen voor onszelf een nieuwe vrijplaats te realiseren. Persoonlijk heb ik geen ruimte nodig, tenminste niet om te werken of te wonen. Geen negatief woord over bestaande vrijplaatsen, maar we zijn met Vrij Beton voornamelijk geïnteresseerd in het opzetten van een methode of concept dat het mogelijk maakt om meerdere plekken te realiseren, voor en met iedereen die daar behoefte aan heeft.

We zijn met Vrij Beton voornamelijk geïnteresseerd in het opzetten van een methode of concept dat het mogelijk maakt om meerdere plekken te realiseren, voor en met iedereen die daar behoefte aan heeft.

Publieke ruimte
Een van de belangrijkste en meest onderscheidende kenmerken van Vrij Beton is onze focus op het realiseren van vrijplaatsen. Geen wooncoöperaties, geen broedplaatsen maar vrije ruimte. Huisvesting is ontzettend belangrijk en liefst realiseren wij een combinatie van wonen, werken en publieke functie, maar het zou indien het echt niet anders kan ook zonder wonen of werken kunnen. Publieke, niet-commerciële ruimte voor kunst, cultuur, muziek, film, eten, drinken, educatie en sociaal-maatschappelijke projecten is voor Vrij Beton het meest essentiële.
Vrije ruimte is moeilijk te definiëren, maar wat mij betreft, is de aanwezigheid van publieke ruimte een van de meest belangrijke kenmerken van een vrijplaats. Ruimte voor experiment en nieuwe ideeën, maar ook ruimte waarmee een connectie wordt gemaakt met de buurt en andere bewoners uit de stad. Een vrijplaats zou nooit een exclusieve plek mogen zijn voor het selecte groepje bewoners of mensen die er een werkruimte hebben. Vrije ruimte moet gedeeld worden en openstaan voor initiatieven van buitenaf. Laagdrempelig, kleinschalig, betaalbaar, democratisch en collectief georganiseerd.

Webdocu
Na de lancering van project Vrij Beton hebben we met financiële steun van Stichting Doen de Amsterdam Alternative website en statuten aangepast en een kleine campagne gelanceerd om Vrij Beton onder de aandacht te brengen. In diezelfde tijd hebben we meerdere discussieavonden georganiseerd over collectief eigendom en veel geschreven en gesproken over ons nieuwe project.
Het was fijn om te merken dat vrijwel iedereen die we spraken enthousiast was en ons op een manier wilde steunen. Het is misschien iets te optimistisch om te zeggen dat we het project toen echt op de kaart hebben gezet, maar het is zeker dat toen de eerste zaadjes zijn geplant en er iets op gang is gekomen.
Sinds de oprichting van Vrij Beton schrijf en spreek ik veel over collectief eigendom, vaak met mensen uit de ‘scene’ die weten wat het inhoudt om een pand in collectief eigendom aan te kopen. Ik spreek ook mensen die het concept nog niet kennen en vragen of collectief eigendom hetzelfde is als communisme. Ik snap wel waarom mensen de link leggen. Er zijn best wat overeenkomsten, maar er is ook een heel groot, essentieel verschil. Communisme is namelijk een door de staat, van bovenaf, opgelegd systeem waar de bevolking niks over te zeggen heeft. Collectief eigendom, zoals wij dat gebruiken en voor ons zien, wordt vanaf onderaf georganiseerd. Er zijn geen regels en er is geen sprake van dwang van de staat. Het mooie aan collectief eigendom is juist dat je zelf de regels bepaalt, je eigen organisatiestructuur opzet en dat op honderden verschillende manieren kan inrichten. Collectief eigendom is overigens geen nieuw, maar hartstikke oud concept dat feitelijk op alles toegepast kan worden: huisvesting tot landbouwgrond, vrije ruimte, winkelruimte, natuurgebieden, transport, communicatie enzovoorts.
Toen ik merkte dat veel mensen nog niet bekend zijn met de mogelijkheden van collectief eigendom, kreeg ik het idee voor deze webdocu. De webdocu is uiteindelijk een enorm project geworden met veel verschillende perspectieven en inspirerende persoonlijke verhalen. Het is een archief, handleiding en inspiratiedocument ineen dat er hopelijk voor gaat zorgen dat Vrij Beton beter begrepen wordt, maar dat ook Grond van Bestaan, Vrijcoop, Kapitaloceen, Buyworld en al die andere mooie initiatieven bekender en beminder maakt.

Vrijplaats van de toekomst
Sinds we begonnen zijn met het maken van de webdocu is mijn enthousiasme voor het collectieve eigendom alleen maar gegroeid. We hebben zoveel mensen gesproken en mooie ideeën gehoord dat ik er steeds meer van overtuigd ben geraakt dat we onze samenleving op een veel collectievere manier zouden moeten regelen. Ik geloof dat onze huidige focus op individueel eigendom de bron van vele problemen en crises is.
Alle kennis en ervaring uit onze webdocu zal zeker ook van invloed zijn op de invulling van Vrij Beton projecten, als we er tenminste in slagen om in de toekomst op deze manier nieuwe vrije ruimte te realiseren. Waar we aanvankelijk alles vanuit eigen organisatie wilden doen ben ik nu veel meer geneigd om aan te sluiten bij Vrijcoop en de structuren die zij hebben ontwikkeld. Het mooie aan Vrijcoop is dat zij het juridische werk al op orde hebben en ze een constructie hebben bedacht (naar voorbeeld van het Duitse Mietshäuser Syndicaat) die het zo goed als onmogelijk maakt om een aangekocht pand ooit nog te verkopen. Daarbij zit er binnen de Vrijcoop structuur een solidariteitsfonds dat gebruikt kan worden om leden van Vrijcoop financieel te steunen, indien dat nodig is. Dat stukje solidariteit kun je ook zien als een manier om regeneratief te zijn, om als systeem voor meer en nieuw leven te zorgen en de coöperatieve beweging te laten groeien. Het Mietshäuser Syndicaat in Duitsland is het levende voorbeeld van een systeem dat op deze manier succesvol werkt. Het lijkt mij verstandig om ons daarbij aan te sluiten in plaats van alles zelf proberen te organiseren.
Naast het juridische en solidaire stukje zou ik ook graag willen dat toekomstige Vrij Beton projecten Zoöps worden. ‘Zoöp’ is een afkorting voor Zoöperatie en wil zeggen dat niet alleen wij mensen een stem hebben binnen de organisatie, maar dat er ook plek is voor de natuur en het niet-menselijke leven op aarde om mee te beslissen over belangrijke zaken. 
Verder is het belangrijk om niet te veel van tevoren vast te leggen. Elke plek, elk pand, elk collectief is anders. Iedere vrijplaats moet zelf de ruimte krijgen om zich te ontwikkelen. Precies dat, die vrijheid van denken en doen, is heel belangrijk voor een vrijplaats en daarom moet er niet te veel van bovenaf worden vastgelegd in beleid, statuten en regels.

De plannen liggen klaar, er is een stevig fundament en een groot collectief van mensen die ons steunen en mensen die staan te popelen om aan de slag te gaan.

De volgende stap
Als de webdocu klaar is en hopelijk zijn weg vindt naar zoveel mogelijk mensen, zullen we vanuit Amsterdam Alternative weer meer aandacht besteden aan Vrij Beton. Hopelijk zorgt de webdocu voor meer enthousiasme en bereiken we mensen die ons financieel of op andere manieren kunnen helpen om onze plannen te realiseren. Het mag hopelijk duidelijk zijn dat we veel ervaring hebben met het opzetten en organiseren van vrijplaatsen. We zijn geen onervaren, enthousiaste, jonge honden maar enthousiaste honden met veel ervaring en passie voor hetgeen we doen.
De plannen liggen klaar, er is een stevig fundament en een groot collectief van mensen die ons steunen en mensen die staan te popelen om aan de slag te gaan.
Er wordt door Amsterdam Alternative al geoefend in de OT301, waar we als collectief sinds februari 2023 de bioscoop en aangrenzende bar huren, gebruiken en programmeren. Dat is een relatief klein project, maar ook daar tonen we aan dat er veel animo is vanuit het collectief en er veel behoefte is van buitenaf om samen te werken.

Ontbrekende elementen
Om tot realisatie van onze dromen over te gaan, ontbreken een tweetal dingen. Het meest moeilijke en onmisbare voor Vrij Beton is vastgoed, gebouwen die geschikt zijn voor hetgeen we willen (publiek functies en wonen en/of werken). Het meest voor de hand liggend zijn bestaande gebouwen die worden getransformeerd (oude scholen, fabrieken, kantoorpanden) maar het zelf ontwerpen en bouwen is ook mogelijk. Het lijkt me fantastisch om ooit een keer mee te werken aan zo’n project. Zowel bestaand als nieuw is beide prima, zolang de panden maar groot genoeg zijn voor verschillende functies en een officiële vergunning heeft om als publieke ruimte gebruikt te worden.
Het volgende belangrijke element dat ontbreekt is geld. Om een pand of stuk land te kunnen kopen is veel geld nodig. Dat stuk zou ondervangen kunnen worden door bijvoorbeeld een symbolische (lees: hele lage) koopsom of de schenking van een pand. Ook dan is geld nog steeds belangrijk omdat er hoogst waarschijnlijk het een en ander aangepast moet worden om het pand geschikt te maken voor gebruik als vrijplaats. Mensen in vrijplaatsen staan erom bekend veel zelf te kunnen en willen doen, dus een mate van zelfbeheer zal altijd aanwezig zijn, maar dat neemt niet weg dat er financiële middelen nodig zullen zijn.
Vastgoed en land zijn gruwelijk duur en daarom is het in de ogen van velen niet realistisch om te denken dat we ooit een Vrij Beton pand zullen realiseren. Ik ben ervan overtuigd dat het ons zeker gaat lukken. Misschien niet vandaag, misschien niet morgen, maar het zal gebeuren. Amsterdam Alternative heeft geduld en heel veel uithoudingsvermogen en steeds meer mensen snappen dat vrije ruimte onmisbaar is en collectief eigendom een manier is om onszelf te bevrijden uit de wurggreep van het grote kapitaal.
Laten we hopen dat de webdocu ook mensen met veel geld en vastgoed zal inspireren om het anders te regelen dan alleen goed voor zichzelf. Nieuwe vrijplaatsen zijn nodig om meer mensen te inspireren en de kans te geven om te ervaren hoe mooi en belangrijk vrijplaatsen zijn voor de ontwikkeling van de stad en samenleving.
Naast de zoektocht naar private schenkingen en donaties zijn we ook al een tijdje in gesprek met de gemeente Amsterdam. Sinds een aantal jaar is er een gemeentelijk beleid genaamd de Expeditie Vrije Ruimte, gericht op het realiseren van nieuwe vrije ruimte. Het is hoopgevend dat er na alle ontruimingen en kaalslag beleid wordt ontwikkeld. Men is er in het gemeentehuis ook eindelijk van overtuigd dat vrije ruimte belangrijk is voor de stad. Het is hoopgevend, maar vooralsnog erg traag en helaas zijn de tot nu toe gerealiseerde plekken (Het Groene Veld en De Fik) voor de korte termijn en ver verwijderd van collectief eigendom. Korte termijn kan spannend en leuk zijn, maar betekent tegelijkertijd heel erg oppassen om niet gebruikt te worden voor stedelijke ontwikkeling en gentrificatie. Ik ben ervan overtuigd dat de gemeente meer zou moeten kunnen betekenen dan dat ze nu betekent. Volgens mij is dat slechts een kwestie van draagvlak en wil. Ruimte in Amsterdam is zeker schaars, maar er staat genoeg leeg en er zijn genoeg panden en plekken die gebruikt worden voor dingen die stad best zou kunnen missen. De verhalen van het distributiecentrum in de Lutkemeer polder, de enorme hoeveelheid hotels in de stad, de vele leegstaande woningen die opgekocht zijn door internationale beleggers en de hoeveelheid panden die wordt verprutst via antikraak, zeggen genoeg. Het gaat om prioriteiten, lange termijn visie en de intentie om te doen wat goed is. Niet alleen goed voor eigen portemonnee en aandeelhouders, maar voor iedereen, zowel de mens als al het niet-menselijke leven.